Śródmieście

Historia Śródmieścia jest historią rodzącego się we wczesnych wiekach średnich Gdańska. Każda uliczka jest tu nasiąknięta pamiątkami po kolejnych pokoleniach budujących gród nad Motławą.

Najstarszy gród gdański był najpewniej jednym z grodów pilnujących od strony południowej i wschodniej bezpieczeństwa wielkiego portu - emporium handlowego powstałego nad Zatoką Gdańską w okresie średniowiecza.

Gród strażniczy zlokalizowany był na Grodzisku . Umocnieniom na Grodzisku towarzyszyła otwarta osada – przypuszcza się, że rybacka – na tzw. Kępie Dominikańskiej, czyli obszarze wokół obecnego kościoła św. Mikołaja i Hali Targowej . Nieco na południowy-wschód, w okolicach obecnego Ratusza Głównego Miasta, przy ważnym szlaku handlowym na Mierzeję i do Prus, funkcjonowała przeprawa przez Motławę.

W latach 50. X wieku ziemie nad Zatoką Gdańską zostały zajęte przez niewiele wcześniej powstałe i okrzepłe w obecnej Wielkopolsce państwo Polan. Spowodowało to wysunięcie Gdańska na czoło głównych ośrodków Pomorza Wschodniego. Jego położenie nad morzem oraz u ujścia Wisły zdecydowało o odbudowie handlowego emporium właśnie tutaj. W grodzie na Grodzisku urzędował odtąd polański namiestnik. Gród ten i osada na Kępie Dominikańskiej były miejscem chrztu gdańszczan przez św. Wojciecha w 997 roku.

Za panowania Kazimierza Odnowiciela, w 1050 roku, pobudowany został wał nowego gdańskiego grodu, leżącego przy ówczesnym ujściu rzeki Motławy do Wisły (obecny rejon ul. Na Dylach i Dylinki od północy, Rycerskiej i Karpiej od wschodu, Wapienniczej i Wartkiej od południa oraz Sukienniczej od zachodu ). Wewnątrz grodu zaczęła się pojawiać zabudowa mieszkalna - skupiała rzemieślników, kupców i rybaków. Jeszcze w XI wieku stało tu około 250 domów, szacuje się, że mogło w nim zamieszkiwać około tysiąca ludzi. Przy grodzie powstał też port. Stary gród na Grodzisku spadł do rangi punktu obserwacyjnego.

Gdańsk pojawił się w źródłach pisanych w 1148 roku – w bulli papieża Eugeniusza III. Po połowie XII wieku nazwa Gdańsk notowana była już stale. W latach 80. XII wieku w osadzie na Kępie Dominikańskiej pobudowano murowany kościół św. Mikołaja. Główna zabudowa miasta, drewniana i parterowa, koncentrowała się przy kościele św. Katarzyny (kształtowała się od połowy XII w. sam kościół został wzniesiony w latach 80. XII w.). Ok. 1200–1220 zagęszczono zabudowę i zasiedlono obszar w stronę północnym – do obecnej ul. Łagiewniki i Heweliusza , z rozszerzeniem na północny-zachód, w okolice dzisiejszego dworca PKP. W tym czasie w ośrodku gdańskim zaczęła powstawać kolonia kupców i żeglarzy z krajów niemieckich, głównie z Lubeki. Utworzyli oni gminę niemiecką, a od roku 1227 występowali już z określeniem burgenses, czyli mieszczanie.

Kolejne dziesięciolecia to historia panowania w Gdańsku kolejnych książąt i królów. Ostatecznie rządy Władysława Łokietka doprowadziły jesienią 1308 roku do wydarzeń zwanych rzezią Gdańska. Miasto zostało zajęte przez margrabiów brandenburskich, a poproszeni przez obrońców grodu o pomoc Krzyżacy w jednym ze szturmów w nocy z 12 na 13 listopada opanowali miasto, dokonali rzezi mieszkańców i łamiąc wcześniejsze ustalenia ze stroną polską, uznali się za właścicieli Pomorza Wschodniego. Krzyżacy do początku roku 1309 nakazali mieszczanom, którzy przeżyli rzeź, rozebranie resztek miasta, a następnie opuszczenie go. W grodzie nad Motławą osiadł krzyżacki konwent, funkcjonowała tylko osada rybacka na Osieku.

Po raz pierwszy od 1308 roku o ponownie funkcjonującym mieście wspomniano 24 IX 1328. Życie miejskie odrodziło się na obszarze Głównego Miasta (zajmowało obszar między Podwalem Staromiejskim i Targiem Drzewnym na północy a Starym Przedmieściem (do Podwala Przedmiejskiego) na południu, na wschodzie dochodząc do Motławy, na zachodzie obejmując odcinki obecnej Wałów Jagiellońskich i ul. Okopowej; składały się na nie ulice Długa , Ogarna , św. Ducha , Chlebnicka , z której w 1449 wydzieliła się Piwna , Świętojańska , Mariacka , Szeroka ). Na powierzchni 35 ha było w latach 1378–1379 aż 1396 zabudowanych posesji.

Tereny Starego Miasta wykorzystywał zakon krzyżacki do budowy zaplecza Głównego Miasta (powstało tam m.in. osiedle pokutnic, szpital św. Jerzego, Wielki Młyn , kuźnica przy obecnej ul. Na Piaskach, róg Garncarskiej i tartak). W roku 1338 Krzyżacy przystąpili do wznoszenia w miejscu dawnego grodu ceglanego zamku. Był usytuowany między ul. Na Dylach i Dylinki od północy, między Rycerską i Karpią od wschodu, Wapienniczą i Wartką od południa, Sukienniczą od zachodu . Wjazd był od zachodu, w ciągu ul. Grodzkiej i Podwala Staromiejskiego . Najważniejszą częścią był Zamek Wysoki (w narożniku płd.-wsch. całego obiektu, między ul. Czopową, Rycerską, Grodzką i Sukienniczą ).

Pierwsze informacje o ponownym zasiedleniu Starego Miasta pochodzą z 1365 roku, w 1377 otrzymało ono przywilej założenia miasta na prawie chełmińskim. W 1382 roku za pieniądze pożyczone od komtura powstał Ratusz Staromiejski . W 1396 roku częściowo na gruntach Starego Miasta, częściowo Osieka powstał klasztor brygidek. Rozwój posiadłości tych ostatnich przy dzisiejszej ul. Brygidki, Mniszki, Profesorskiej i Igielnickiej spowodował włączenie całego tego obszaru w połowie XV w. do Starego Miasta.

Głównymi ulicami Starego Miasta były Korzenna i Kowalska .

W 1380 Krzyżacy powołali do życia kolejne, trzecie już miasto w gdańskiej aglomeracji, Młode Miasto. Położone ono było nad Wisłą, na obszarze późniejszego Szańca Wapiennego i pochylni Stoczni Schichaua (dzisiaj ul. Jana z Kolna ); granicą ze Starym Miastem był Rów Gnilny (dzisiaj ulice Gnilna i Aksamitna ). W latach 20. XV w. było tam ok. 250 parceli i ok. 2 tys. mieszkańców. Młode Miasto istniało do początków wojny trzynastoletniej, kiedy to w styczniu 1455 roku Główne Miasto uzyskało zgodę króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka na rozbiórkę Młodego Miasta i przesiedlenie mieszkańców przede wszystkim na Stare Miasto.

17 IV 1793 zlikwidowano odrębne władze Starego Miasta i połączono z władzami Głównego Miasta.

W 1945 roku Główne Miasto zostało zniszczone w 95 proc. Odbudowa istniejącego przed wojną zespołu urbanistycznego do dzisiaj nie została zakończona. Odbudowano 6 kościołów, klasztor pokarmelicki, szpital elżbietański, Wielki Młyn oraz kilka dalszych obiektów, np. Dom Kaznodziejów.

12 II 1994 otwarty został dom handlowy w Wielkim Młynie. Naprzeciwko Dworca Głównego w 2001 roku stanął kompleks handlowy City Forum , z hotelem, 17 I 2002 przy Karmelickiej 1 uruchomiono Kino Krewetka, w 2003 roku na zbiegu ul. Rajskiej, Heweliusza, Gnilnej – Galerię Handlową Madison Park.

oprac. na podstawie Encyklopedii Gdańskiej